Na een geslaagde vakantie in Denemarken zouden we op de terugweg enkele plekken trachten terug te vinden waar mijn vader onder andere geweest was. De eerste stop zou in Hamburg zijn,...

In Hamburg had ik dus één adres waar mijn vader enige tijd verbleef, in het Seemannsheim (zeemanshuis), aan de Seewartenstrasse. Dat zouden we dus zeker gaan zoeken, al twijfelden we of er überhaupt nog iets van terug te vinden zou zijn. Om een eventuele teleurstelling te voorkomen, gedurende het bezoek aan Hamburg, zou het mooi zijn wat andere zaken achter de hand te houden om te bekijken. Ik had ontdekt dat er twee enorme grote bunkers uit de oorlog bewaard waren gebleven. Deze zogenaamde ‘Flakturm’, of Flak Toren in goed Nederlands, waren naast platforms voor geschut tegen vijandelijke vliegtuigen, schuilkelders voor duizenden mensen.

De eerste Flak Toren die we zouden gaan proberen te vinden, staat aan de Feldstraße, in de stadswijk St. Pauli en staat bekend als de Flakturm IV G-Toren Heiligengeistfeld. De rit naar Hamburg ging zonder problemen, maar dat werd anders toen we de stad inreden. De TomTom navigeerde naar goed vermogen, maar eenmaal in de stad leek het of alle, ruim 1.7 miljoen bewonders op straat waren. Waar wij heen gingen was een kermis, een marathon en een rommelmarkt, en we werden alle kanten heen gestuurd. Onderwijl zagen we de enorme betonnen luchtafweerbunker links en rechts tussen de bebouwing opdoemen. Na wat 'geduw en getrek' door verkeersregelaars en afzettingen, zagen we een klein illegaal plekje om even een fotostop te maken.

Deze Flakturm aan de Feldstraße, was juist gereed toen de Britten en de Amerikanen aan Operation Gomorrah begonnen, het bombarderen van Hamburg, van 24 juli tot 3 augustus 1943. Met soms wel 800 vliegtuigen probeerden de Geallieerde vliegers de vliegtuigfabrieken en onderzeebootwerven te treffen. Tevens werden de havengebieden bestookt waar veel brandstoftanks stonden. De enorme branden veroorzaakten hier en daar vuurstormen. Onder de burgers zouden 42.000 slachtoffers vallen en bijna een miljoen mensen sloegen op de vlucht.

Niet alleen in Hamburg werden deze Flaktürme gebouwd, ook in Berlijn en Wenen verrezen deze gevaartes. De Flaktoren op zich kreeg de benaming Gefechts-Turm (Geschutstoren, G-Toren) met daarbij gebouwd de Leit-Turm (vuurgeleiding, L-Toren). Drie generatie modellen werden geproduceerd. De aan de Feldstraße gelegen Flakturm is van de eerste generatie en was als zodanig de grootste versie.

De G-Toren aan de Feldstraße had een afmeting van 70.5 x 70.5 meter in het vierkant en was 39 meter hoog. Op iedere hoek was een dubbele 12.8cm Flakkanon te vinden, met daarnaast verschillende 2cm, 3cm en 3.7cm geschut. De L-Toren was 50 x 23 meter en ook 39 meter hoog. Tijdens de slotgevechten in Berlijn tegen de Russen werden de luchtdoelkanonnen, van de G-Turm Zoo, naar beneden gericht om de Russische opmars te vertragen. In vlakke stand hadden de 128mm kanonnen een bereik van meer dan 20 kilometer. Als het Flakgeschut op vliegtuigen schoot, hadden de 60 kilo wegende granaten een bereik van 15 kilometer.

Na de oorlog werd de L-Toren in de wijk St. Pauli afgebroken, maar de G-Toren is bewaard gebleven en is nu in gebruik als studentenhuis. Na snel wat foto’s gemaakt te hebben, zochten we een uitweg uit de drukte van Hamburg. De TomTom stuurde ons weer alle kanten op. Maar we vonden een uitweg en al snel zagen we een parkeerplaats, aan de Zeughausmarkt, in het St. Pauli Kwartier, waar we de auto kwijt konden.

Het was slechts een tien minuten lopen naar de Seewartenstrasse, en het voormalige ‘Hafenkrankenhaus’. We gingen een viaduct over die over de Helgoländer Allee was aangelegd. Hiervandaan hadden we een mooi uitzicht op het Bismarck-Denkmal. Dit monument voor Otto von Bismarck, onthuld op 2 juni 1906, is ontworpen door Johann Emil Schaudt. Het 35 meter hoge standbeeld van Bismarck is gemaakt door Hugo Lederer. Onder het monument hadden de bouwers een netwerk van catacomben aangelegd. Deze werden tijdens de oorlog gebruikt als schuilkelders waar 650 mensen hun toevlucht konden nemen tijdens de Geallieerde bombardementen. Wat de ware reden voor de aanleg voor de catacomben is geweest, is nooit duidelijk geworden. Tegenwoordig zijn deze ruimtes niet meer te betreden.

Wat ons opviel was dat in deze omgeving enorm veel nieuwe hoogbouw was. Veel gebouwen waren door de bombardementen verwoest, en hele wijken waren gemoderniseerd. Het was dan een ook een meer dan aangename verrassing te ontdekken dat het voormalige ‘Hafenkrankenhaus’ nog steeds als gebouwen complex bestond. In 1900 was het complex geopend als ‘Polizeikrankenhaus’ waar in hechtenis genomen personen verzorging konden krijgen, en er waren zelfs twintig bedden voor vrouwen die daar hun ‘bastaard kind’ konden baren. Ook was het een verbandpost voor havenmedewerkers die op de werven en op en in schepen verwondingen opliepen. Daarnaast was er een desinfecteer station en een ‘Leichenschauhaus’ om de doden in op te baren. In de loop van de tijd ontwikkelde het haven ziekenhuis zicht tot een specialistische kliniek voor ongevallen chirurgie en noodgeval verzorging.

Het voormalige 'Hafenkrankenhaus' is tegenwoordig een gezondheidscentrum waarin verschillende medische specialisten hun werkruimtes in hebben gevonden. Maar het heeft een lange geschiedenis gehad voor het het hedendaagse centrum werd. Door heel Hamburg liggen zogenaamde ‘Stolpersteine’ in het wegdek. Deze ‘stenen’ liggen op die plekken die herinneren aan het Nazi tijdperk,… plekken waar misstanden zich voordeden, zoals waar Joden werden afgevoerd, en andere misdaden tegen de mensheid, etc. Ook vóór het voormalige Hafenkrankenhaus ligt een Stolperstein. Deze herinnert aan Gerhard Junke, een van homoseksuele handelingen verdachte man welke in dit ziekenhuis werd gecastreerd op 10 december 1941. Junke, (die reeds in 1935 was gesteriliseerd) liet dit vrijwillig doen in de hoop weer vrij te komen, maar dat bleek ijdele hoop. Junke werd op 17 augustus 1943 vermoord door het nazi regime.

Langzaam zette het verval in en werd in 1974 besloten het Station C van het 'Hafenkrankenhaus' te sluiten. Op 9 januari 1976 vond er een enorme explosie plaats op de werf van Blohm & Voss aan boord van het in aanbouw zijnde container schip ‘Anders Maersk’. In de machinekamer explodeerde de stoomketel en de ontsnapte stoom van bijna 300 graden doodde direct 14 arbeiders, en verwondden nog eens een veelvoud. In de dagen erna stierven nog verschillende arbeiders aan hun verwondingen. In totaal stierven 27 mannen in deze ramp. De ramp had nog veel grotere kunnen zijn. Om 18.00 uur was de ploegwisseling geweest, en een kwartier later explodeerde de zaak en waren er ‘nog maar’ 46 man aan boord in plaats van de 250 die kort daarvoor aan het werk waren. Het havenziekenhuis aan de Seewartenstrasse werd snel weer als eerste hulppost geopend, daar het op slechts 500 meter van de rampplek lag. Ondanks dat het havenziekenhuis goede diensten had bewezen, werd wederom besloten in 1982 het ziekenhuis definitief te sluiten. Er werd een onderzoek ingesteld waaruit bleek dat 87% van de Hamburger bevolking het ziekenhuis open wilde houden. Er werd hard gelobbyd om het ziekenhuis open te houden, maar de politiek zag een klein ziekenhuis niet als rendabel. Maar er was nu geen weg terug, en het ziekenhuis werd opgeheven. In 1997 werd er in het complex een gezondheidscentrum ingericht zodat het complex behouden blijft.

We scharlden wat rond de gebouwen, en onze gedachten waren bij mijn vader die hier dus had gelegen tussen 5 april 1945 en 27 april 1945. Wat hem had gemankeerd, was dus onduidelijk, maar het vermoeden is dat hij betrokken is geweest bij de opruimwerkzaamheden in het havengebied dat door de Geallieerden zo zwaar gebombardeerd was. Bij deze werkzaamheden heeft hij waarschijnlijk iets opgelopen wat hem ziek heeft gemaakt, en mede door ondervoeding en verzwakking, heeft men toen gedacht hem op te laten nemen in dit Hafenkrankenhaus. Maar de ware reden,... we zullen het waarschijnlijk nooit weten te achterhalen,...

En zo klommen we weer in de auto, om op zoek te gaan naar nog een bezienswaardigheid in Hamburg, een tweede ‘Flaktürme’, nu aan de Wilhelmsburg. De TomTom was nog steeds in de war, maar we volgden zijn aanwijzingen, tot hij ons vertelde dat we een fietstunnel onder de Elbe moesten nemen,… om dol van te worden. We keerden weer om, en zagen voor de tweede maal een opvallende ronde toren in een bocht van de weg, tussen station Baumwall en de Landungsbrücke. Dit was een zogenaamde ‘Zombeck’ ronde torenbunker, de ‘Rundturm’ Vorsetzen. Dit was ooit één van de 11 ‘Zombeck’ bunkers in Hamburg (er waren 12 ‘Rundturm’, waarvan 11 van het ‘Zombeck’ type). Dit waren de schuilbunkers bij luchtaanvallen voor de bevolking. Ze waren ingericht voor 600 personen, maar het gebeurde vaak tijdens bombardementen er 1800 mensen in de schuilbunkers zaten.

Volgende, en laatste stop in Hamburg, was de ‘Flakturm’ (luchtafweerbunker) in de wijk Wilhelmsburg, aan de Neuhöferstraße (zie ook de foto boven aan deze pagina). Deze G-Toren was 41.60 meter hoog en 57 meter in het vierkant. In vier ronde geschutsemplacementen, met een open doorsnede van vier meter, stond het dubbele 12.8cm Flak 40 geschut, welke in de eerste helft van 1943 werden geplaatst. In de overkapping was ruimte voor de munitie voor het geschut. Op de G-Toren waren, naast het 12.8cm geschut, ook zestien 2cm Flak kanonnen te vinden. Tijdens bombardementen op Hamburg zouden tussen de 20-en 30.000 mensen in de bunker kunnen schuilen.

Op 17 oktober 1945 werd in een straal van 500 meter rond deze ‘Flakturm’ iedereen geëvacueerd. De Geallieerden hadden besloten de 65000 kubieke meter betonnen toren op te blazen. Na een enorme explosie werd de toren in rook en stof gehuld,… doen deze optrok, bleek de toren er nog steeds te staan. Het publiek zou hierop hebben gescandeerd: ‘Hergestellt in Deutschland’,… (‘made in Germany’). Zeven dagen eerder, op 10 oktober, was de nabijgelegen L-toren wel met redelijk succes opgeblazen. Deze L-Toren bezat ooit veertig 2cm kanonnen.

Ondanks dat de Britten de toren zonder succes hadden getracht deze op te blazen en in elkaar te laten storten en deze nog fier overeind stond, aan de binnenzijde was het een ander verhaal. Van de acht verdiepingen, waren er zes in elkaar gestort. En zo bleef de toren zestig jaar onbruikbaar staan. Maar tegenwoordig is er een tweede leven ingeblazen...

Het Stadsontwikkelingsbureau IBA-Hamburg maakte er, naast een beschermd monument van, ook een heuse energiecentrale van. Er moest 40.000 ton aan puin worden afgevoerd waarna er een nieuwe inrichting werd gemaakt. In de bunker is een opslagcapaciteit voor 2 miljoen liter warm water gecreëerd. De warmte wordt opgewekt via een zonnewarmte-installatie aan de zijkant en via zonnepanelen op het dak, via een biomassacentrale in de toren zelf en door industrie in de buurt. Vanaf 2015 zou de installatie goed zijn voor 22.500 megawattuur (genoeg voor 3000 gezinnen), plus de 3000 megawattuur door de biomassa en zonnepanelen op het dak (goed voor nog eens 1000 gezinnen). Naast een besparing op de energie die het oplevert is de uitstoot van CO2, om dezelfde energie op te wekken met reguliere centrales, met 6600 ton afgenomen.

We kunnen aannemen dat mijn vader nog in Hamburg was toen de Britten de stad binnentrokken. Hij was op 27 april 1945 ontslagen uit het 'Hafenkrankenhaus', en zes dagen later, op donderdag 3 mei, nam het Britse XII Corps, onderdeel van het Britse Second Army (General Dempsey) stad in.

Maar daarmee was de oorlog waarschijnlijk niet direct voorbij voor Jan Jutte. Op zijn persoonsbewijs (hieronder is een detail afgebeeld) staat namelijk een datum, 6 september 1945. Het lijkt erop dat hij rond die datum uit Duitsland is teruggekeerd en via Elsloo naar Baaderadeel is gereisd en daarna weer ingeschreven in Oosterlittens. Maar waar is hij al die maanden geweest, en wat heeft hem zolang in Duitsland gehouden?? Deze vragen zullen ook waarschijnlijk onbeantwoord blijven. Maar we weten wel iets meer over het begin van zijn avonturen in Duitsland, over hoe zijn te werkstelling in Duitsland aanving. Hiervoor moeten we naar Emden,....

---