Op zondag 24 september zagen veel Geallieerde officieren geen heil meer om de operatie Market-Garden nog langer voort te zetten. In ieder geval niet met het doel om Arnhem in te nemen en de hoek om te gaan Duitsland in. General Horrocks van XXX Corps was nog redelijk optimistisch. Hij weigerde een volgende poging te staken om de perimeter van generaal Urquhart te bevoorraden en van extra versterkingen te voorzien. De nacht van 24 op 25 september zou wederom een poging ondernomen worden door de moedige Polen versterkt met het 4th Battalion Dorset Regiment, onder leiding van Lt-Col. Gerald Tilly. Verder hoopte Horrocks dat Thomas zijn 43rd Division meer westwaarts de Rijn over kon en dan oprukken naar Oosterbeek. General Browning, bevelhebber 1st British Airborne Corps had onderhand de overtuiging dat terugtrekken eigenlijk de enige optie was. Horrocks ging naar St.Oedenrode voor een onderhoud met de bevelhebber van de 2nd British Army, General Miles C. Dempsey. Hier werd later op zondagmiddag besloten, in een meeting waar ook Browning bij aanwezig was, dat ze de restanten van de 1st Airborne Division uit Oosterbeek zouden halen. Horrocks vertrok direct daarop terug naar Nijmegen. Bij Veghel was wederom de weg onderbroken door een nieuw offensief daar veldmaarschalk Model zijn troepen. Maar Horrocks wist met zijn pansterwagen er doorheen te breken, maar de volgende veertig uur was wederom 'Hell’s Highway' afgesloten voor bevoorrading.

In Driel was Lt-Col. Tilly van de Dorsets al begonnen met het handmatig uitzoeken van mannen die de oversteek zouden maken. Maar nu met een ander doel, het evacueren van Urquhart zijn para’s. De manschappen van Tilly hadden geen benul wat hun opdracht nu was, en Tilly vreesde dat een zeer groot gedeelte van zijn mensen de komende uren zouden sneuvelen. De mannen mochten ook niet op de hoogte worden gebracht, want als de Duitsers merkten (in geval van gevangenneming zouden ze kunnen praten) dat er een evacuatie gaande was, dan wisten ze ook dat de stellingen steeds zwakker werden en dat ze gemakkelijker deze onder de voet konden lopen.

Rond middernacht kwamen negen boten aan in Driel. Glibberend en glijdend werden de vaartuigen, die voorzien waren van motoren, door de mannen naar de rivier gesleept. Rond 02.00 uur begon de oversteek. Twee brieven gingen mee voor Urquhart, één van General Browning en de andere van General Thomas. Eén stel van deze brieven was in het bezit van Lt-Col. Eddie Myers en de andere set in handen van Major Grafton, plaatsvervanger van Tilly. De Duitsers waren nu voorbereid dat er vanaf de zuidoever iedere nacht een oversteek werd gemaakt, en zo vlogen mortieren, artillerie granaten en mitrailleur kogels over de rivier. Alle Britse kanonnen die beschikbaar waren probeerden hun granaten als bescherming voor de Dorsets op de Duitse stellingen te leggen. 420 Mannen trotseerden de stroming en de woedende Duitse munitie,… velen landden verkeerd en werden gevangen genomen door de Duitsers. Slechts 239 bereikten veilig de perimeter. Grafton was één van hen en snelde naar Hartenstein. Daar was reeds Myers aanwezig met zijn brieven. Hier las Urquhart om 06.05 uur dat hij met zijn troepen geëvacueerd zou worden. Wrang hoorde hij van de codenaam die er aan gegeven was. Het was de oorspronkelijke naam, bedacht door Montgomery, gegeven aan Market-Garden, de doorstoot naar het hart van Duitsland, maar afgewezen door Eisenhower, nu was de naam gegeven aan de evacuatie,… Operation Berlin.

Terwijl de voorbereidingen werden getroffen voor een evacuatie, werd langs de gehele corridor gevochten. Met de grootste moeite probeerden de paratroopers van de 10st- en 82nd Airborne 'Hell’s Highway' open te houden. Maar overal, zoals bij Uden, was ook de weg afgesneden door de Duitsers. Vanuit het Reichswald werd met toenemende kracht op de para’s van de 82nd ingebeukt. De Waalbrug lag steeds onder vuur. Model had 60 Tiger tanks weten te krijgen op 24 september. Deze waren een grote dreiging voor Thomas zijn 43rd Wessex Division. General Urquhart stak niet onder stoelen of banken dat hij zwaar teleurgesteld was in Thomas. Maar deze schreef aan Urquhart dat hij gebonden was aan de toenemende druk van de Duitsers. Thomas stelde voor, als Urquhart er mee instemde, dat ze een datum en uur zouden bepalen voor terug trekken. Om 08.08 uur sprak Urquhart met Thomas over de radio,… ‘Operation Berlin moest de komende avond en nacht, van maandag op dinsdag, plaatsvinden.'

Het plannen van het terugtrekken deed Urquhart denken aan het terugtrekken van Gallipoli door Britse troepen in december 1915 en januari 1916. Hij wilde het op dezelfde manier doen, als het leeg laten van een zak. In kleine groepen zouden de mannen vanuit het noorden als eerste hun stellingen verlaten. Om de suggestie te wekken dat er nog steeds een defensieve macht aanwezig was zouden enkele mannen en gewonden, die niet geëvacueerd konden worden, achterblijven. Er werden twee routes gemaakt, aan beide zijden van de perimeter. Als gidsen zouden de glider piloten fungeren. Gedurende de dag werden voorbereidingen getroffen. Linten moesten als een geleiding zorgen in het donker. Veertien boten met een Canadese bemanning zouden vanaf 22.00 uur beginnen met de evacuatie. Urquhart vertelde aan zijn staf wat het plan was voor de komende nacht. De officieren waren bitter gestemd, maar begrepen dat het zo niet door kon gaan.

Maar de Duitse troepen waren niet van plan de para’s deze dag van dienst te zijn. Bittrich had aangedrongen op het ineendrukken van de perimeter. Vooral het openhouden van de zuidelijke basis bij de rivier vergde veel van de ‘Red Devils’. Even waren de Duitsers aan de winnende hand in het gebied van Lonsdales Force. Er werd een batterij ingenomen door de vijand, maar door kordaat optreden van andere artilleristen, die hun lange afstand kanonnen draaiden en vanaf korte afstand op de Duitsers schoten. Het huis van Kate ter Horst incasseerde verscheidene treffers waardoor vele gewonden nogmaals gewond raakten of stierven. Bij Hotel de Tafelberg was het niet anders. Warrack trachtte de gewonden te verplaatsen. Op handkarren en in kruiwagens werden ze naar veiliger plekken gebracht. Ook Hartestein werd bedreigd. Op tweehonderd meter begonnen Duitse troepen zich in te graven. Er werd ondersteuning aangevraagd van het 64th Artillerie Regiment dat vanaf 15km haar granaten op de Duitse stelling liet neerkomen. Niet alleen kwamen er granaten neer, ook de regen begon met bakken te vallen en de wind trok aan. Een perfecte nacht voor een evacuatie diende zich aan. Nadat bekend werd dat men zou trachten te ontsnappen werden scheermessen tevoorschijn gehaald. De dagenlange baarden werden afgeschoren, men wilde er beslist als Britse soldaten uit zien.

Om 21.00 uur begon het beschermende bombardement door de kanonnen van XXX Corps. Schoenen werden omzwachteld om zo zacht mogelijk te kunnen lopen. Losse zaken werden vastgesnoerd zodat men zich niet zou verraden. Met zwarte gezichten gingen de eerste para’s op pad naar de rivier. De artillerie in de perimeter verschoot haar laatste granaten en gooiden vervolgens de sluitstukken weg. Om de grens van het gebied aan te geven waarbinnen de ‘Red Devils’ zich moesten houden, werd er met lichtspoor geschoten over de rivier. Een strook van 6 à 700 meter was het evacuatiegebied. Onderwijl begonnen de Duitsers de boten te beschieten die ze in het vage schijnsel konden zien bewegen. Vele boten werden getroffen, doden en gewonden werden meegesleurd in de stroming, binnen een uur was de halve evacuatievloot uitgeschakeld. Even na middernacht was het de beurt aan Urquhart en zijn groep. Hancock, Urquhart zijn oppasser, duwde de boot af,… als dank kreeg hij van iemand te horen dat de boot vol was,… maar Hancock negeerde de opmerking en met zijn laatste krachten wurmde hij zich aan boord. Even sloeg de motor af, maar deze sloeg enige tijd later weer aan. Toen eindelijk de zuidoever werd bereikt moesten de mannen door de modder waden. De broek van de sterk vermagerde Urquhart wapperde rond zijn benen. Opeens knapten zijn bretels en moest hij zijn broek ophouden om deze niet te verliezen. De generaal had trouwens niks te klagen. Menige para kwam zonder kleren aan de overzijde. Deze hadden zich uitgekleed en waren de Nederrijn overgezwommen. Sommigen dachten dat ze de onderbroek wel aan konden houden, maar de stroming rukte deze regelmatig af. Aan de overkant werden de para’s opgevangen door andere soldaten en burgers, waaronder veel behulpzame vrouwen. Vol schaamte kwamen de naakte mannen de dijk op. Maar de vrouwen blikten of bloosden niet. Dekens en allerlei kledingstukken werden uitgedeeld aan de doorweekte verkleumde mannen. Sommigen kwamen in een jurk of damesjas in het opvangcentrum aan.

Er is een aparte pagina waarin dieper ingegaan wordt hoe de Canadezen
Operation Berlin uitvoerden:

De hele nacht ging de evacuatie door tot er bijna geen boten meer over waren. Toen het licht werd moesten verschillende para's die niet opgehaald waren, zich verstoppen. Tientallen staken de volgende nacht zwemmend de rivier alsnog over. Bij het hoofdkwartier van General Thomas weigerde Urquhart naar binnen te gaan. Hij stuurde zijn adjudant om daar te vragen om vervoer naar Nijmegen. Maar er arriveerde een jeep van Browning die Urquhart meenam naar Nijmegen. Browning en Urquhart wisselden enkele woorden. Urquhart bood zijn verontschuldigingen aan dat ze niet het doel hadden bereikt wat hen was opgedragen. Urquhart lag die nacht rusteloos in zijn bed en zag voor zijn geestesogen de hel van de afgelopen negen dagen aan zich voorbijtrekken. Onderwijl waren vele van zijn manschappen lopende onderweg naar Nijmegen omdat er niet genoeg vervoer was. Eén van de mensen die de troosteloze eenheid voorbijzag trekken in de regen was Captain Mackay, die ontsnapt was bij de brug van Arnhem. Hij keek in alle rauwe gezichten om te zien of hij iemand herkende,… hij zag niemand. Later doorzocht hij de opvangcentra zonder resultaat. Van de ruim tweehonderd man uit zijn eenheid van de Royal Engineers waren hij en vier anderen over.

De Duitsers trokken op dinsdag 26 september de perimeter binnen en was de strijd gestreden. De gewonden werden afgevoerd en verdwenen in krijgsgevangenschap. De sporen van verwoesting waren enorm. Uitgebrande huizen, overal schuttersputten en loopgraven. Daartussen hopen grond van verschillende tijdelijk graven voor de Britse para’s en Duitse soldaten. Op een schoolbord was door Sergeant Stanley Sullivan met blokletters geschreven: ‘WE KOMEN TERUG!!!’

En ze kwamen terug,... ieder jaar in september, zo ook in 1994, om bovenstaand monument te onthullen. De tekst sprak van dankbaarheid aan de bevolking van Gelderland. Met name de vrouwen die hun onderdak gaven, de gewonden verzorgden en het verzet dat hun naar veiligheid bracht. De paratroopers brachten de oorlog op hun stoep, maar het werd ze nooit verweten de slachtoffers en schade dat dit veroorzaakte,...

Voor de speelfilm A Bridge Too Far werd voor de beslissing om de 1st British Airborne uit de perimeter te halen, dit besproken door belangrijkste kopstukken die we gedurende de film aan ons voorbij zagen komen. Het is niet de waarheid, maar geeft een dramatisch tintje aan het geheel. Staande op de galerij van een kerk (zie foto boven) kijken de officieren, Sosabowski, Gavin, Vandeleur, Horrocks en Browning neer op de ontwikkelingen. Er ontwikkeld zich de volgende dialoog:
General Horrocks (Edward Fox): ‘They try to force Urquhart away from the river,… Once they do that, once they’ve got him surrounded, he’ll be annihilated,…’
General Browning (Dirk Bogarde): ‘Not in Monty’s plan at all.’
General Gavin (Ryan O’Neal): ‘So, that’s it ,… we’re pulling them out. It was Nijmegen.’
Lt-Col. Vandeleur (Michael Caine): ‘It was the single road getting TO Nijmegen.’
Horrocks: ‘No, it was after Nijmegen.’
Browning: ‘And the fog,… in England.’
General Sosabowski (Gene Hackman): ‘Doesn’t matter what it was. When one man says to another; 'I know what to do today, let’s play the wargame,’… everybody dies.’

En zo werkt de film naar de climax van Market-Garden, de evacuatie uit de perimeter. In een aftakking van de rivier de IJssel werden twee scènes opgenomen. Eén was de Poolse poging om de troepen in Oosterbeek te versterken en tijdens de andere werd er het terugtrekken opgenomen. De laatste was een zware opdracht voor de crew en acteurs. Gedurende drie nachten werden er met regenmachines de toen heersende weercondities nagemaakt.

Na de verloren slag werden er weinig woorden gewisseld tussen Browning en Urquhart,319 voor de film werd ook hier enige dichterlijke vrijheid toegepast.
General Browning: ‘You did all you could.’
General Urquhart: ‘Yes,… but did everyone else?’
General Browning: ‘I’ve just been on to Monty,… He is very proud and pleased’
General Urquhart: ‘Pleased?!’
General Browning: ‘Of course,… he thinks Market Garden was 90% successful.’
General Urquhart: ‘But what do you think?’
General Browning: ‘Well, as you know,… I always felt we tried to go a bridge too far..’

Terwijl Urquhart verslag uitbrengt aan Browning, lopen de Duitse troepen de perimeter van Oosterbeek binnen. Deze worden begroet door een levende hoop mensen in alle staten van verwondingen en vervuiling. Ondanks pijn en verslagenheid, blijft het vuur van onverzettelijkheid in de achtergebleven para’s aanwezig, tot uiting gebracht in een gevoelige samenzang dat weerkaatst tussen de verwoestingen rond Hartenstein.

De laatste beelden van A Bridge Too Far betreffen het vertrek van Kate ter Horst met haar kinderen vergezeld door dokter Spaander. In een rode dageraad van een nieuwe dag huppelen de kinderen in het tegenlicht zorgeloos over de dijk naar een onbekende bestemming, maar hopelijk één in een wereld van vrede,… al zou die nog ruim zeven maanden op zich laten wachten.

---