Het Kazemattenmuseum bij Kornwerderzand geeft een goede indruk hoe de manschappen in mei 1940 ondergebracht waren. Het is vrij laat ‘ontdekt’ om het als museum in te richten en te tonen aan het publiek. Half jaren tachtig van de vorige eeuw begon men serieus aan het openen van de kazematten om deze toonbaar te maken. Zo werd onder andere in juli 1985 Bunker 18, de Duitse 5cm KwK kazemat, en Kazemat XIV open gemaakt. In augustus van het zelfde jaar werden de Kazematten V, VI en VII opengebroken. Om in Kazemat V te komen werd uren met beitels en mokers gewerkt om het slot te forceren. Hier was de zaak door afdoende ventilatie goed droog en bevatte veel goede elektrische voorzieningen.

Kanonkazemat VI bestaat uit twee verdiepingen. In tegenstelling met Kazemat V, waren alle armaturen, schakelaars en stopcontacten uit Kazemat VI gesloopt. Hier stond zeer veel water in. Ondanks het pompen zakte het water niet. Vrijwilliger Joost Salverda ging in zijn onderbroek op onderzoek en stuitte op een open kraan. Overal in en rond de kazematten werd hard gewerkt. In 1985 ging Kazemat IV, de commandokazemat van kapitein Boers, open voor het publiek. In de volgende jaren werd er steeds meer gerestaureerd en ingericht. De tijdelijke kassa’s werden vervangen door keurige gebouwtjes. Ondanks dat het door vrijwilligers beheert wordt, is het van een hoge professionaliteit en zeer educatief. De enthousiaste mensen vertellen u graag de gehele geschiedenis van het complex.

Eén van de eerste kazematten die u kunt bezoeken is Kazemat XIV. Het is keukenkazemat/luchtdoelremise. Hier is een kleine smaakvolle tentoonstelling te vinden aangaande de inzet van de marine. In een vitrine is een mooi model van de Hr.Ms. Johan Maurits van Nassau te bwonderen. In de kazematten valt ook de aparte vormgeving van de deuren op. Deze stalen deuren zijn in drieën verdeeld. Mocht de deur door schade ontwricht zijn, dan kon er altijd een paneel uitgeschroefd worden waardoor men uit de kazemat kon komen. Deze kazemat waar het luchtdoelgeschut in opgeslagen zou worden is als zodanig niet vóór de oorlog gebruikt omdat het luchtdoegelschut nooit geleverd was. Wel werd in de nacht van 12 op 13 mei 1940 enkele stukken luchtdoelgeschut aangevoerd.

Als u weer buitenkomt, let dan eens op bij hoeveel kazematten er urinoirs zijn aangebracht door de Duitsers. Trouwens, niet alleen aan de buitenzijde, ook zomaar ergens op de gangen vindt men urinoirs. Duidelijk een wereld van mannen (al waren in de keukenkazemat voor de oorlog drie vrouwen aangesteld om aardappelen te jassen).

In het bezoekercentrum, dat tevens dienst doet als horeca afdeling, kunt u een videopresentatie en illustraties aan de muren bekijken.

De volgende grote kazemat is de commandokazemat IV. Hier is aan de bovenzijde de originele stalen koepel terug te vinden vanwaar kapitein Boers de Duitsers observeerde. In één van de ruimtes is hier een apart object te zien, een Schuilplaatsgasfiltertoestel 1. Aangesloten op de buitenlucht zuiverde het apparaat de eventuele door gifgassen besmette lucht. Rondgepompt kon het dertig bemanningsleden voorzien van lucht. De twaalf filterbussen konden tevens op een toen gangbaar model gasmasker worden aangesloten. Een bus op de pomp kon ongeveer drie uur zuiveren, op een gasmasker ging zo'n bus bijna twee keer zo lang mee.

Even voorbij Kazemat IV is een Duits restant te bewonderen. Dit is Bunker 18 van het type R667 en bevat een KwK 5cm van Tsjechische herkomst. Of er ooit een schot is gelost vanuit deze bunker is onduidelijk want er zijn geen grondgevechten meer geweest na de korte, maar heftige, strijd in mei 1940. Het is een functionele bunker met een separate mitrailleur positie in de vorm van een geïntegreerde Tobruk.

Als u nu de weg volgt naar Kazemat IV, kunt u ook nog even een blik werpen in de kleine ondergrondse bunker (B) waarin een 32,5 KVA diesel aggregaat staat opgesteld. Kornwerderzand beschikte over vijf van dit soort aggregaatbunkers. Via een zogenaamde open loopgraaf, komt u langs een ander voormalig Duits gebouwtje waarin een tentoonstelling is ingericht over de Zuiderzeewerken.

Keer nu terug naar de ingang en bekijk het 25 pounder kanon en de monumenten die opgedragen zijn aan de omgekomen bemanningsleden van de Nassau, het monument voor kapitein Boers en het monument voor de jongens van de Wonsstelling. Een vraag kan de naam Gerrit Confurius geven die bovenaan staat op de lijst, terwijl de rest in alfabetische volgorde staat. Confurius kwam door eigen vuur om het leven bij de Wonsstelling. Men had hem en andere terugtrekkende Nederlandse militairen aangezien voor Duitsers. Men had aangenomen dat alle Nederlandse troepen zich op 11 mei achter de Wonsstelling bevonden, dus iedere soldaat in het voorterrein was een ‘Duitser’. De zwaargewonde Confurius werd naar Den Helder vervoerd, maar overleed daar. Confurius zijn naam is toegevoegd omdat hij wel degelijk in de Wonsstelling was omgekomen, ook al was het door eigen vuur.

Een detail van het monument voor hen die vielen
in de strijd rond de afsluitdijk (Klik op de foto voor een vergroting)

Verlaat het terrein bij de kassa en sla rechtsaf de dijk op, richting de grote kazemat die rechts in de dijk ligt. U komt nu langs de Kazemat IV en kunt dan het oude camouflagepatroon zien dat de illusie moet geven dat de vormgeving van de kazemat anders is dan de werkelijkheid. Enkele meters verder steekt het KwK 5cm kanon uit bunker 18. Evident is de typische Duitse constructie van deze gevechtspost. Het is een ronde vormgeving met als camouflage een van vele holtes voorziene afwerking.

Vervolg uw weg en ga Kazemat V binnen, via een trapje over de borstwering. Dit is de mitrailleurkazemat waarin een M08 Schwarzlose kaliber 7,9mm stond opgesteld. Hier is nu een kleine tentoonstelling over de luchtoorlog te zien met enkele vliegtuig wrakstukken en persoonlijke verhalen van vliegeniers. Hieronder ook iets meer over de onfortuinlijke Lockheed Hudson FK790, waarvan het staartstuk bij Kazemat VI staat (meer hierover als we Kazemat VI bezoeken). Weer buitengekomen, kijk eens in het schietgat voor de mitrailleur, deze is gedeeltelijk opgebouwd hulp van spoorrails.

Loop verder naar achteren tot even voorbij de binnenste sluishaven. Hier is wederom een kassa, maar u toont uw kaartje van de andere kassa, en mag hier naar binnen. Het eerste wat opvalt, is een staartstuk van een vliegtuig op een pilaar vóór Kazemat VI.

In de nacht van 5 op 6 juli, 1944 was de Lockheed Hudson (FK790, MA-R), van 161 Squadron, van haar basis Gibraltar Farm, Tempsford, onderweg naar droppingzone Appelsche Heide bij Nijkerk. Aan boord bevonden zich, naast de vier bemanningsleden, vier geheim agenten. Een Duitse nachtjager onderschepte het toestel en wist het neer te halen. De Hudson kwam neer op vier kilometer ten zuidwesten van Kornwerderzand in het IJsselmeer, 400 meter vanaf de Afsluitdijk. Zeven man werden diezelfde maand geborgen, maar de piloot, John ‘Ian’ Menzies werd pas in 1997 geborgen en bij de andere omgekomenen begraven in Makkum. In 1999 werd het staartstuk geborgen en geconserveerd als monument onthuld op 5 mei 2001 door de Britse consul Peter Barklamb. Omdat enige tijd gedacht werd dat Exmora de droppingzone zou zijn, werd een propeller in dit dorp geplaatst ter herinnering aan die fatale nacht van 5 op 6 juli, 1944. In overleg met de familie zijn de medailles van Flt/Lt Menzies in Kazemat V ondergebracht.

Ter nagedachtenis en overdenking zijn de namen van de bemanning en agenten die deelnamen aan de onfortuinlijke missie ‘Fives 1’ hieronder weergegeven:
Piloot Flt/Lt John Menzies
Navigator P/O Bunney
Radiobediener Sgt. Withers
Staartschutter Sgt Eliot

De geheim agenten;
Jan Bockma, Peter Kwint, Pleun Verhoef en Johannes Walter

Ga nu de Kazemat VI binnen. Het is een twee verdiepingen tellende kazemat. Dit is de kanonnenkazemat die in principe rond twee kanonnen 5.L.50 werd gebouwd. Als onderdeel van de beide schietgaten werden oude gebogen pantserplaten gebruikt die gesloopt waren uit geschutstorens van pantserschepen uit de klasse Koningin Regentes. Dit was de kazemat waar Wilhelm Pronk met gevaar voor eigen leven, onder Duits vuur, een vastgelopen luik van het kanon weet te ontzetten. In de zuidelijke ruimte staat een prachtig gerestaureerd kanon, in de noordelijke ruimte is een diorama om de bevrijding van Nederland te herdenken. Gaat men de trap af de lagere verdieping in, dan ziet men hier ook weer verschillende urinoirs plompverloren tegen de muren ‘geplakt’. In de benedenverdieping wordt aandacht besteed aan de geallieerde bevrijders van de Noordelijke provincies. Hiertoe zijn enkele poppen in Brits/Canadese uniformen gezet naast een 6 pounder (57mm) anti-tank kanon.

Als u uw weg vervolgt door de loopschachten, dan komt u bij een overblijfsel uit de Koude Oorlog, een koepel van een Sherman tank . Als u opgelet heeft bent u al een ander wapen tegengekomen, dat pas na de Tweede Wereldoorlog opgenomen werd in het arsenaal van de Nederlandse defensie, de Browning .50 machinegeweer in Kazemat V.

Aan het einde van de jaren veertig van de vorige eeuw werd onderzocht de stellingen bij Den Oever en Kornwerderzand weer in gebruik te nemen. Hiertoe werden enkele M4 Sherman tanks in het beton gestort waarvan alleen de koepel boven het maaiveld uitstak. De verdediging van de Afsluitdijk was in handen van het Korps Mariniers tot 1951 toen het mobilisabele 91ste Regiment Infanterie de taak overnam. De toen ontwikkelde strategie week niet veel af van die in begin 1940. Een kleine storende eenheid op de Afsluitdijk gesteund door enkele marineschepen. Vanaf 1961 werd de verdedigingslijn verder Duitsland ingelegd en werd de Afsluitdijk, samen met de IJssellinie, van minder belang geacht en langzaam aan ontmanteld. De kazematten werden afgesloten en twintig jaar lang moesten ze, in ieder geval die bij Kornwerderzand, wachten op een nieuwe bestemming toen het Kazemattenmuseum er in ondergebracht werd. Ter herinnering aan de Koude Oorlog is de koepel van een M4A3 105mm bewaard gebleven tussen Kazemat VI en VII.

Er is nog één kazemat te bezoeken, Zoeklichtkazemat VII. Het is een kleine kazemat waarin een zoeklicht zou worden geplaatst die via een spiegel op het dak de omgeving moest verlichten. Mocht er op het ‘licht’ worden geschoten, dan zou het dure zoeklicht op zich niet geraakt worden en een kapotte spiegel was een stuk voordeliger te repareren. In mei 1940 was het zoeklicht nog niet geplaatst.

Bij binnenkomst valt gelijk de stermotor met propeller op. Het is een Bristol Pegasus XVIII die geborgen werd door een visser in 1991 ten noorden van Vlieland. Het zou afkomstig kunnen zijn van een toestel (een Wellington?) dat op 3 februari 1942 door een stuk Duits afweergeschut op Kornwerderzand werd aangeschoten. In één van de kleine ruimtes is een expositie te zien over de Wonsstelling waarin een, bij Wons uit de Melkvaart geborgen, Schwarzlose mitrailleur is ondergebracht.

Er zijn veel meer kazematten en bunkers in de Kornwerderzandstelling, maar de voornoemde zijn open voor het publiek. Aan de overzijde van de sluizen, op strekdammen, zijn nog twee mitrailleurkazematten te zien. De ene is te bereiken, de meest zuidelijke ligt op een golfbrekerdam voor de havensluis en is onbereikbaar (zonder boot). Kunt u niet te voet via de sluizen oversteken, steek dan met de auto de draaibrug van de Afsluitdijk over en dan bij de volgende afslag rechtsaf.

Zoals er kazematten bij Kornwerderzand liggen, zo liggen er ook enkele complexen bij Den Oever. De meeste van deze zijn slecht bereikbaar. Een goed en groot exemplaar dat wel goed te bereiken is, ligt aan de Waddenzee kant. Ga hiertoe naar de haven van Den Oever en parkeer uw auto op het parkeerterrein voor campers.

Via het fietspad kunt u de draaibrug oversteken en wandelen naar de grote Kazemat IX. Een opvallend baken om hem te vinden is de grote, moderne, windmolen. Verder wordt dit stukje gebied gedomineerd door een knalrode, mooi gerestaureerde vuurtoren.

Deze kazemat, gebouwd in 1933, heeft zo’n grote lengte dat er een krimplijn halverwege is aangebracht. Deze kazemat is verder voorzien van stalen koepel op het dak. Opvallend is de schade door granaatvuur (een vliegtuig?) aan de zuidoost zijde van de kazemat. Op deze kazemat is verder nog veel camouflageverf aanwezig.

Aan de andere kant van de dijk, aan de IJsselmeer kant, zijn ook twee kazematten overgebleven. Rijdt u met de auto er heen (onder de A7 door) rij dan door tot het sluizencomplex van het IJsselmeer. Hier is een vroeg gebouwde grote kazemat te vinden die nog steeds zwarte camouflage draagt. Dit is kazemat XII van de stelling Den Oever. Aan de zuidzijde is de deur (nog) open. De kazemat is aan de binnenzijde door vandalisten in brand gestoken.

Aan de overzijde van de binnensluis haven ligt ook een grote kazemat. Hiertoe moet men via de sluizen oversteken (let op, dit is eigen terrein en deze handeling is voor eigen risico). Het is een tweehonderd meter lopen naar een niet bijster interessante kazemat (X) waarvan alle deuren en schietgaten zijn dichtgemetseld.

Vanaf deze plek zijn richting het noordoosten, enkele honderden meters verder aan de Afsluitdijk, de twee kleine uitstulpingen te zien. Hier liggen aan beide kanten van de dijk vier kazematten. Er is een snelle stop met de auto te maken (alleen vanuit Den Oever aan de IJsselmeerzijde) om de overwoekerde betonnen objecten te bekijken. Om weer terug te keren richting Den Oever, zal men door moeten rijden tot Breezanddijk waar men via een viaduct kan keren. Het complex aan de kant van de Waddenzee kunt u eventueel lopende, via het fietspad, vanaf de haven van Den Oever bereiken. Dit modderige gebied is nu een motorcross terrein en de bunkers bieden weinig voor de doorsnee bezoeker.

Tot zover aandacht voor de kazematten van de Afsluitdijk. Het is nog niet compleet en in de toekomst zullen er zeker meer toevoegingen komen op deze pagina’s.

Als bron is dankbaar gebruik gemaakt van het standaardwerk over de strijd rond de Wonsstelling en Kornwerderzand van E. H. Bongers 'Afsluitdijk 1940'. Verder werd gebruik gemaakt van het Kazemattenmuseum Magazine en het huis- aan huisblad De Andijker. Ook gaat dank uit naar Jacco Stavenuiter die mij aanzette deze episode eens op te pakken.