Vrijdag, 10 mei, 1940 brak de oorlog uit en stond Kornwerderzand paraat. Als vaste bewapening waren er vier kanonnen van 5 cm en 21 M’08 Schwarzlose mitrailleurs. Deze wapens wachtten de Duitsers op. Maar er wachtte de Duitsers nog een verrassing waar ze geen weet van hadden. Kapitein C.F.J. Boers, de commandant over 227 mannen, had zijn commandopost in kazemat IV (4). Hij had een uitkijkkoepel en een periscoop tot zijn beschikking om de troepenbewegingen waar te nemen. De centralist die de verbindingen verzorgde, Jan van Dokkum, kreeg de opdracht achter de mitrailleur plaatst te nemen en het wapen te testen. Als eerste werd de voor de bunker geplaatste lantaarnpaal neer gemaaid. Na twee uur werd hij vervangen zonder nog een schot op de Duitsers te hebben gelost. Dat zou nog een paar dagen op zich laten wachten.

De ochtend van de 13de mei, 1940 begon met een opvallend schouwspel. Op de dijk ten zuiden van Harlingen stonden verschillende Friezen met verrekijkers bewapend te wachten op de slag die weldra zou losbarsten. De kijkers werden niet teleurgesteld. De eerste luchtaanval op Kornwerderzand brak los. Of de kijkers lang zijn gebleven is onbekend, maar het lijkt mij vrij hachelijk om op een open dijk te staan kijken hoe zware explosies en geratel van mitrailleurs zo dicht in het blikveld zich afspelen.

De eerste luchtaanval op Kornwerderzand bestond uit twee Duitse vliegtuigen. Tot hun grote schrik werden ze opgewacht door luchtafweer. De afgelopen nacht had Schout bij nacht Jolles een batterij licht luchtafweer ter versterking gezonden dat tegen 01.00 uur in de nacht was gearriveerd. Het bestond uit drie luchtafweer kanonnen van 20mm en vier luchtdoelmitrailleurs. Het effect was enorm, één van de Duitse toestellen stortte in zee en de andere koos het hazenpad.

De volgende luchtaanval bestond uit twaalf toestellen die probeerden de luchtafweer uit te schakelen. Deze probeerden in twee golven de luchtafweer te vernietigen, maar alle twee pogingen werden afgeslagen door een moedige bemanning. Er zouden in de loop van de dag nog vier aanvallen volgen, waarvan één vlucht uit zestien toestellen bestond. Het staat vast dat zeker vier Duitse toestellen werden neergehaald en vermoedelijk meer daar verschillende rokende het strijdtoneel verlieten. Er vielen aan Nederlandse zijde slechts twee licht gewonden.

Toen de vliegtuigen verdwenen begon rond 17.20 uur de artillerie neer te komen op Kornwerderzand. Ook schoot een 88mm Flak kanon op de schietgaten van de kazematten maar door de grote afstand was nauwkeurig schieten nagenoeg onmogelijk. Voor de zekerheid werden de kleppen van de schietgaten gesloten.

Kapitein Boers gaf toestemming dat de luchtafweerbemanning in de kazematten dekking zochten. Vrijwilligers demonteerden het luchtafweerkanon en brachten deze in veiligheid. Nadat ze twee hadden binnengebracht, kwamen ze te laat voor een derde, deze was reeds door een granaat volledig vernield.

Rond 18.00 uur werd een Duitse verkenning ingezet met in hun kielzog stoottroepen op fietsen. Als dekking werd een constante regen van artillerie afgegeven op Kornwerderzand. Hierbij werd bij kazemat VI (6) het luik van een schietgat losgeblazen dat op de loop van het 5 cm kanon viel. Onder hevig vuur wist soldaat W. Pronk het aan de buitenzijde weer los te wrikken en keerde ongedeerd terug in de kazemat. Kapitein Boers gaf nog steeds geen order tot vuren, maar wachtte tot de Duitsers op 800 meter genaderd waren en liet toen het vuur openen vanuit kazemat VI.

Het effect was overweldigend. De Duitse troepen lieten zich van hun fietsen vallen en zochten op de naakte dijk dekking in een greppel, anderen renden naar de andere kant van de dijk. Deze werden onder vuur genomen door kazemat II (2). Tijdens de chaotische terugvlucht bleven de granaten en mitrailleurkogels door de Duitse aanvallers snijden. Om 19.20 uur werd het Nederlandse vuur gestaakt. Tijdens deze aanval zouden vele gewonden zijn gevallen aan Duitse zijde, waaronder drie doden. Aan Nederlandse zijde vielen geen slachtoffers. Onder de duisternis trokken de laatste Duitsers zich terug. Er volgde die dag geen verdere aanval meer. De stemming in de kazematten van Kornwerderzand was euforisch en een ieder was in een overwinningsroes. De bemanning wist dat Kornwerderzand een onneembare vesting was en kapitein Boers dacht zelfs aan een tegenaanval.

Kapitein Boers schreef in zijn dagboek op 14 mei om 06.30 uur: ‘Onderdelen en luchtafweer gevraagd. Voorgesteld om door een landing in Noord-Friesland met een flinke macht Friesland te zuiveren.’

Na de positief uitgevallen verdediging van de 13de mei werd Boers strijdlustig. Vanwege de optimistische radioberichten dacht hij dat in heel Nederland het leger de Duitsers wisten tegen te houden. Uit veiligheidsoverwegingen werd op de radio niet gerept over de zwakte van andere stellingen en de slechte bewapening. Onwetendheid over de echte gang van zaken zal bij Boers meegespeeld hebben om aan een tegenaanval te denken. Er zouden ook geen gevraagde onderdelen ter versterking komen naar Kornwerderzand. Wat wel kwam was, rond de klok van 08.00 uur, een hervatting van Duitse artillerie.

In overleg tussen kapitein Boers en schout bij nacht Jolles op 13 mei was overeengekomen dat er iets tegen de Duitse beschietingen moest gebeuren. Vanuit Den Helder werd Hr.Ms. Johan Maurits van Nassau de Waddenzee opgestuurd. Daar dit een gevaarlijke inzet was (er was kans dat het schip opgemerkt zou worden door Duitse vliegtuigen en als een rat in de val zou zitten) vroeg Jolles om hulp. Die hulp moest komen van de Britten in de vorm van de Valorous, een torpedobootjager uitgerust met veel luchtafweer. Maar de commandant van dit schip had geen zin in dit avontuur en verlegde haar koers in de Texelstroom, en koerste op Engeland aan. De Johan Maurits van Nassau ging voor anker in de ‘Doove Balg’.

Rond de klok van 09.00 uur verzocht kapitein Boers aan Den Helder het vuur te openen vanaf de Johan Maurits van Nassau . Enkele minuten later kwamen de eerste granaten uit de 15cm kanonnen naar Kornwerderzand. Ze sloegen voor de kust in zee. Na enkele correcties, doorgegeven via de waarnemers luitenant Ham (links van de dijk) en luitenant IJzereef (rechts van de dijk), kwamen de granaten perfect op hun doel terecht. Na ruim honderd schoten werd de dreiging van Duitse vliegtuigen te groot en werd het anker gelicht en vertrok de Johan Maurits van Nassau richting Den Helder. Hier kwam ze onder een bombardement te liggen, maar ze liep geen schade op (dat gebeurde wel later toen ze trachtte naar Engeland te ontsnappen en gebombardeerd werd en zonk ter hoogte van Callantsoog).

Het goed geplaatste vuur van de Johan Maurits van Nassau bracht de Duitse artillerie tot zwijgen. De Duitsers hebben pas op de dag van capitulatie ontdekt dat hun artillerie uitgeschakeld was door het geschut van een marineschip. Daar de artillerie nu uitgeschakeld was en geen dekkingsvuur meer kon geven werd er geen nieuwe aanval op Kornwerderzand ondernomen. Er kwamen nog wel enkele Stuka’s die een aanval waagden maar van een tweede afzagen. Tijdens de aanval door de Junkers duikbommenwerpers werd een kazemat uit de tweede linie (de groep kazematten na de spuisluizen) getroffen waarbij een stuk beton werd weggeslagen. Ook de commandopost in kazemat IV werd bijna geraakt, maar meer dan een zware trilling bracht de bom niet teweeg.

De voorgenomen aanval van 15.50 uur werd door de Duitsers afgelast. Generaal Feldt besloot één regiment, het 21ste Kavallerie Regiment, één batterij artillerie en het 88mm Flak kanon achter te laten en de rest te verplaatsten naar Stavoren of Lemmer. Van daaruit zou men trachtten toch een oversteek te maken op Noord-Holland.

Ondanks verschillende bezwaren, aangevoerd door ondergeschikten, beval generaal Feldt dat de oversteek naar de kust van Noord-Holland voortgang zou vinden. De Duitse troepen waren erg bevreesd voor de Nederlandse marine en voor de mijnen, die r volgens hen in het IJsselmeer zouden liggen (ze lagen er niet). Een versterking van drie Britse torpedoboten die op 13 mei op het IJsselmeer voeren en in de ochtend van 14 mei Enkhuizen aandeden, vertrokken weer, daar de commandant Cole bang was niet meer weg te komen. Een eventuele verdediging dor de overige eigen marine scheepjes, zoals twee oude kanonneerboten, waaronder de op 14 mei toegevoegde kanonneerboot ‘Gruno’. Verder was er een oude torpedoboot, twee moderne mijnenvegers en acht motorbootjes met mitrailleurs. Het leek heel wat, maar eigenlijk niets voor de Duitse troepen om bang voor de zijn.

De Luftwaffe kon eventueel opgeroepen worden ter bestrijding van deze schepen. Met tegenzin werden de voorbereidingen ter hand genomen door de Duitse troepen. Maar het zou niet zover komen. In de avond van de 14de mei werd het bericht ontvangen dat Nederland de wapens had neergelegd. In jubelstemming werd dit bericht ontvangen. Even werd gedacht onder de troepen dat de invasie afgeblazen zou worden, maar generaal Feldt dacht daar anders over. Korvettenkapitän Stein ging op verkenning naar de overzijde in een motorboot. Door het zware weer duurde de terugreis zo lang dat de commandant van de 1ste Afdeling van het 22ste Afdeling Cavalerie Regiment besluit vast uit te varen. Het tweede schip dat uitvoer liep op een pier en zonk waarbij twee Duitsers omkwamen. Drie andere schepen verdwenen in de nevel. Pas op 17 mei werd vernomen dat deze waren geland tussen Enkhuizen en Hoorn. De onbeholpen Werhmacht met watervrees bleek geen Kriegsmarine.

Ondanks de heldhaftige pogingen van het Nederlandse leger op alle fronten was er geen houden aan. Ook als de Duitse bommenwerpers Rotterdam harteloos haar hart plat gooien. Soortgelijk verraderlijk bombardement (dat ondanks een ultimatum tot 16.20 uur werd uitgevoerd om 13.30 uur) dreigde ook Utrecht te treffen. En zo was die avond generaal Winkelman op de radio te horen dat de capitulatie een feit was. Tegen de terreur van de Duitse overmacht was niet langer te vechten.

In de stellingen van Kornwerderzand heerste ongeloof en de eerste reactie was dan ook niet gehoor te geven aan de capitulatie. Maar realiteit won het van emotie. Kapitein Boers en twee sergeanten liepen met een witte vlag naar de kop van de Afsluitdijk. Generaal Feldt wenste dat schout bij nacht Jolles zich in Sneek meldde om de voorwaarden te bespreken van de capitulatie. Jolles was in Den Helder rond deze tijd en maakte zich geweldig kwaad omdat de Duitsers Den Helder hadden gebombardeerd, nadat de capitulatie een feit was,... het riekte naar een lafhartige wraakactie. Ondanks protesten, is nooit een opheldering gekomen over het hoe en waarom Den Helder na de capitulatie alsnog werd gebombardeerd.

Jolles vetrok in de nacht van 14 op 15 mei naar Sneek. Onderwijl werden wapens en munitie onklaar gemaakt voor deze in Duitse handen zou vallen. In Hotel Wijnbergen te Sneek werden de onderhandelingen gevoerd. Er werd bevel gegeven aan Jolles te stoppen met de vernielingen aan de wapens. Jolles wilde dit wel toezeggen, maar niet over de telefoon. Hierop werden 10 man als gijzelaar vastgehouden tot Jolles zijn toezegging nakwam in Den Helder. Op 18 mei werden de gijzelaars weer vrijgelaten.

Op 15 mei trokken de troepen van generaal Feldt de Afsluitdijk over. Ze zouden maar kort in Nederland blijven. Op 19 mei werd de 1ste Kavalarie Division terug gehaald naar Duitsland om op 28 mei weer te vertrekken, ditmaal naar Frankrijk.

Op de volgende pagina maken we een wandeling langs en in de kazematten van Kornwerderzand en heb ik ook nog wat aandacht voor Den Oever.