bombardement op enkhuizen

De oorlog was redelijk rustig aan Enkhuizen voorbij getrokken. In de nacht ronkten regelmatig Britse bommenwerpers naar Duitsland via de oostelijke punt van West-Friesland en overdag trokken Amerikaanse bommenwerpers hun condensstrepen om hun dodelijke lading te bezorgen. Enkhuizen was daarbij een prima navigatiepunt. Een enkele keer was Enkhuizen zelf het doelwit voor bommen, waarbij die op donderdag 15 maart 1945 de meest dramatische was.

Het eerste echte bombardement op 6 september 1940 was een zogenaamde ‘target of opportunity’. Er waren 21 Blenheim bommenwerpers opgestegen, maar 10 hadden hun missie afgebroken vanwege slecht weer. Het oorspronkelijke doelwit was Boulogne, Rotterdam en De Helder. Uiteindelijk zou één van deze bommenwerpers vanwege wolkenvelden niet bij Den Helder zijn bommen afwerpen, maar werd door deze bommenwerper een alternatief doelwit gekozen, de haven van Enkhuizen. Volgens de ‘IJmuider Courant’ van 7 oktober 1940 waren er 7 bommen afgeworpen, volgens het ‘after action report’ van Bomber Command, waren het er 6, namelijk 4 keer 250 lb en 2 keer 40 lb bommen. Volgens hetzelfde rapport was er flinke schade door branden aan schepen in de haven aangebracht. Helaas weten we nu dat er slechts woonhuizen rond de Oostertuinstraat getroffen werden en er één dode viel te betreuren, Klaas Spaan.

Het ‘after action report’ van Bomber Command
Enkhuizen harbour. 1 a/c 4 X 250 + 2 X 40 on 3 cargo ships of appr 4000 ton each, bursts seen on quay at W side of harbour and amongst ships on N of harbour. Fires started among ships.;

En zo ziet men maar, een officieel rapport overdrijft de schade en is feitelijk onjuist om als bron te gebruiken. Maar het feitelijke bewijs zijn de ingestorte huizen en de uitgeslagen ruiten en dakpannen in de voor en achtertuin,… en over de omgekomen Klaas Spaan in het officiële rapport geen woord. Wat alleen duidelijk is, is dat het één bommenwerper betrof van het type Bristol Blenheim,…

Enkhuizen is dus niet eenmaal, maar tweemaal bestookt vanuit de lucht. Eigenlijk zelfs driemaal, als we 14 september 1940 meerekenen, toen enkele brandbommen neerkwamen rond de Spijtbroeksburgwal (misschien wel de mooiste straatnaam van Enkhuizen, met natuurlijk naast de naam van de steeg ‘Tussen Hel en Vagevuur’). De schade van 14 september 1940 was trouwens nihil.

Ondanks het gebrek aan van alles, was men de hongerwinter van ‘44/’45 doorgekomen. Maar er was natuurlijk voldoende ellende. Verschillende mannen waren onder dwang aan het werk gezet (Arbeitseinsatz) in Duitsland of waren ondergedoken om te ontsnappen aan de Duitse bezetter. Er waren verzetsgroepen in Enhuizen actief. De bekendste hiervan was de groep van Sas Sietses, Dirk Wierenga en Tom Kranenburg (waarvan de laatste twee een straatnaam hebben in Enkhuizen). Door verraad was deze groep eind 1943 in handen van de Duitsers gevallen. Een opvolgende groep had als mensen Adrie (Flip) Fluitman en Piet Smit in de gelederen. Piet Smit stond bekend om zijn organisatietalent en kwam later terecht bij de Packardgroep in Amsterdam (ook deze mannen hebben een straat vernoemd gekregen). De verzetsgroep begeleidde voornamelijk mannen die naar een onderduikadres moesten, en verzorgden de aanmaak en verspreiding van illegale krantjes, zoals de ‘Klaroen der Bevrijding’. Het zag er naar uit dat Enkhuizen de oorlog zou uitzingen zonder al te veel schade. Maar de laatste loodjes wegen vaak het zwaarst,… ook voor Enkhuizen.

In de haven lagen gedurende de oorlog verschillende boten van de Duitse Wasserschutzpolizei, maar ook van de Kriegsmarine. Deze hielden toezicht op de vissers die nog wel eens een onderduiker zo trachtten weg te smokkelen en op het neerkomen van aangeschoten vliegtuigen en hun piloten. Maar in 1945 waren van deze Duitse vloot nog maar drie schepen van de Wasserschutzpolizei actief, en deze lagen afgemeerd bij het Vuurtje in de vissershaven. Tegen het einde van de oorlog patrouilleerden Geallieerde jagers met grote regelmaat over het IJsselmeer. De enige ontsnappingsmogelijkheid voor het Duitse 88ste Legerkorps in Noord-Holland was de Afsluitdijk en het gebruik van boten vanuit de havens aan het IJsselmeer.

Op donderdag 15 maart, 1945, rond 16.15 uur, draaiden vier Spitfires Mk IX's van de Britse RAF, van het No. 308 (Pools) ‘City of Kraków’ Squadron, op de haven van Enkhuizen aan. In twee formaties van twee doken ze naar hun doelwit, te weten een twaalftal grote 'schuiten'. Voor uw schrijver was het lang onduidelijk hoeveel bommen er precies vielen. Onder elke Spitfire kon centraal een bom van 500 pond (227 kg) en onder elke vleugel een bom van 250 pond (113 kg) gehangen worden. Aan de hand van de schade nam ik lange tijd aan dat de Spitfires minder bommen mee hadden dan ze in totaal konden vervoeren. Maar dankzij zwart op wit bewijs, aangedragen in augustus 2023 door Koen Marijt (afkomstig van The National Archives in Londen, collectie AIR 27 Air Ministry and successors: Operations Record Books, Squadrons), blijkt elke Spitfire wel degelijk het complete aantal bommen mee te hebben gebracht naar Enkhuizen (1 x 500 lb en 2 x 250 lb bommen).

Bij de werven rond het IJsselmeer werden verschillende type schepen gebouwd, ook voor de Kriegsmarine. Dit waren niet alleen door Duitsers ontworpen vaartuigen, zoals bijvoorbeeld de zogenaamde Marinefährprahm (MFP), een van oorsprong type landingsboot met een losklep aan de voorzijde. Na het bombardement wist Henk de Haan, sinds eind 1943 als 14 jarige jongen werkzaam op de werf, enkele foto's veilig te stellen waarop onder andere een Marinefährprahm te zien is (zie foto hieronder).

Maar ook werden boten aangepast om ingezet te worden door de Duitsers. In Enkhuizen werden onder meer kotters voorzien van geschutsplatformen vanwaar men op vliegtuigen kon schieten. Of er onder de 12 schuiten Duitse boten lagen, is onduidelijke. In iedergeval lijken de drie boten van de Wasserschutzpolizei niet direct tot een doelwit te hebben behoord.

De bommen vielen niet op de boten, maar op de huizen en in de straten rond de Drommedaris. De Spitfire was van oorsprong een jachtvliegtuig en het werpen van bommen was min of meer op goed geluk. De luierende bemanningen aan boord van de patrouilleboten waren direct op de been en brachten hun mitrailleurs in stelling. Maar ondanks dat de Duitsers met hun wapens op de vliegtuigen schoten, konden deze niet verhinderen dat de bommen neerkwamen. Een groepje van zes kinderen, druk doende een ‘fort’ te bouwen van een stapel stenen werd dodelijk getroffen door de bomscherven. Eén van de bommen kwam terecht op de timmerfabriek waarbij direct vier mannen het leven lieten. Het personeel van de fabriek was juist geïnstrueerd wat te doen bij een luchtaanval. Cees Pruijs was op de terugweg naar de fabriek toen de luchtaanval begon, hij schuilde onder de poort van de Drommedaris en dacht daar veilig te zijn. Maar ook hij werd getroffen door de scherven en vond de dood. Verder werden enkele wandelaars, genietende van het vroege voorjaarszonnetje, dodelijk getroffen. Arie Kenter schuilde in het Slijkwegje toen een muur het begaf en hij er onder bedolven raakte en omkwam. De 26 jarige Nel de Graaf-Ooteman werd in de keuken van haar schoonmoeder dodelijk getroffen door een scherf in het hoofd. Haar schoonmoeder raakte zwaar gewond.

Ook werd een 15 jarige jongen van de Jeugdstorm, Albert Mordhorst, dodelijk getroffen toen deze schildwachtdienst deed voor het huis van Smeding (het huidige restaurant ‘De Admiraal’). In de oorlog was hier de Jeugdstorm en de Hitlerjugend ondergebracht. De jonge Mordhorst, was een zoon van Landstorm NSB'er Gerrit Jacob Mordhorst uit Amsterdam. Het zat de Mordhorst familie niet mee, moeder Adriana Johanna en een andere zoon, Johan, waren al omgekomen op 6 september 1944. De dag na Dolle Dinsdag was de trein waarin ze zaten, samen met voornamelijk andere vluchtende NSB vrouwen en kinderen, beschoten door Geallieerde jachtvliegtuigen bij Diemen. Naast moeder en zoon Mondhorst, verloren 35 anderen hun leven en raakten 70 gewond, waarvan 30 zwaar.

Tijdens het bombardement op Enkhuizen raakten verschillende mensen gewond. De man met het meest geluk was waarschijnlijk de 70 jarige Gerrit Jordens. Deze liep net tussen de Drommedaris en de visafslag toen de bommen vielen. Een scherf vloog door zijn pet en nam een stukje hoofdhuid mee. Het bloede enorm, maar hij werd opgevangen door omwonenden en kon het navertellen. Een andere gewonde was Wim Kuiper. Deze werd voor de tweede maal gewond door een bombardement. Op 6 oktober 1940 kreeg hij bij zijn ouderlijk huis aan de Krommestraat 4, bomscherven in zijn arm en een been. Hij heeft hiervoor ruim drie maanden in het ziekenhuis gelegen. Tijdens het bombardement van 15 maart 1945 was hij aan het werk aan een gasgenerator van een vrachtwagen. Een bom explodeerde in zijn nabijheid en hij werd wederom naar het ziekenhuis gebracht, nu met een scherf in de rug. Ook deze aanslag zou hij overleven,...

Het bombardement was binnen twee minuten voorbij, maar de schade was enorm in het havengebied. Nagenoeg had geen huis in het havengebied meer een pan op het dak en waren de meeste ramen gesneuveld. De Drommedaris kreeg verschillende inslagen van scherven te verwerken en de brug naar de Dijk was vernield. Ter hoogte van de woning nummer 10 aan de Havenweg kreeg de dijk een voltreffer waardoor een metersdiepe krater ontstond. Tegenwoordig is van al deze schade weinig terug te vinden. Alles bij elkaar werden zo’n 300 schadegevallen gemeld met een totale waarde van 100.000 gulden. Twee panden waren volkomen vernield en de timmerfabriek door brand verwoest. Dertien panden hadden zeer zware schade, de overige 279 schadegevallen liepen uiteen van licht (183) tot middelgrote schade (96). De getroffen mensen werden elders in Enkhuizen ondergebracht.

De omgekomen mensen werden in eerste instantie naar het Café Van Leyen gebracht om vervolgens naar de Eucheriuskapel gebracht te worden (die dan al als gymzaal dienst deed). Per handkar werden de gewonden, die niet konden lopen, naar het Snouck van Loosenziekenhuis aan de Vijzelstraat gebracht. Hier raakten de gangen overvol aan gewonden. Het ziekenhuis was niet berekend op zoveel gewonden. De dienstdoende artsen, Reitsma** en Bekkering instrueerden mensen van het Rode Kruis en de EHBO. Ortscommandant Preusz, die in Enkhuizen weinig druk uit oefende op de bevolking, zorgde dat er hout werd aangevoerd voor het aanmaken van kisten zodat de slachtoffers fatsoenlijke begraven konden worden. De begrafenissen vonden op 19 en 20 maart plaats van negen uur in de ochtend tot zes uur ’s avonds. Ieder uur werd er één dode begraven op de algemene en Rooms-katholieke begraafplaats. Naast de omgekomen Enkhuizers, waren er, naast Albert Mordhorst, ook twee andere Amsterdammers omgekomen. Een vijf jarig jongetje, Johan Bekkers die als hongervluchteling was ondergebracht aan het Slijkwegje en Johan Koelink die met zijn boot in de haven lag werden slachtoffer van het bombardement.

In oktober 2013 werd er een gedenkplaat onthuld aan de voormalige visafslag. De onthulling werd gedaan door een overlevende van het bombardement, de heer Henk Kenter, die toen het gebeurde negen jaar was. Kleine Henk kwam er zonder letsel van af, maar zijn vader, Arie, verloor wel het leven. Op de plaquette staan 23 slachtoffers van het bombardement van 15 maart 1945 vermeld. Tevens staat de naam Klaas Spaan op de plaquette, het slachtoffer van het bombardement van 6 oktober 1940. Helaas bleek de naam van de jonge Mordhorst verkeerd gespeld. Maar er was ook één naam tekort op de plaquette, Leendert Schipper, die ook omgekomen was in het bombardement. Hoe dit aan het licht kwam volgt hier onder, en wat uiteindelijk resulteerde in een nieuwe plaquette welke in 2022 werd onthuld, nu nabij de Drommedaris.

Op 30 maart 2018 kreeg ik een mail van Jochem Kornalijnslijper aangaande het motorschip ’Vertrouwen’ welke tijdens het bombardement van 15 maart 1945 rond de haven van Enkhuizen, nabij de Drommedaris aan de Dijk zou hebben gelegen. De heer Kornalijnslijper refereerde aan twee artikelen welke in de jaren zeventig van de vorige eeuw waren verschenen in respectievelijk het Reformatorisch Dagblad (30-12-1977) en De Schuttevaer (17-02-1978).

Detail uit het Reformatorisch Dagblad (30-12-1977) waar De Schuttevaer ook deels uit geciteerd heeft: - In 1945, de tweede Wereldoorlog, trof de familie (Schipper) een zwaar verlies. In Enkhuizen bij de Dromedaris lag de 'Vertrouwen' afgemeerd. Aan boord waren vader en moeder met zes kinderen en kleinkinderen, totaal dus acht personen. Tijdens een bombardement werd vader, die in de stuurhut zat, door een scherf getroffen. In het ziekenhuis heeft hij maar enkele uren meer geleefd. Hij gaf Chris nog opdracht om voor zijn moeder en haar gezin te zorgen. Zelf was Chris al getrouwd en ook met vrouw en kind van 4 jaar aan boord. 'Ik was toen 30 en heb het roer letterlijk en figuurlijk in handen genomen', aldus de heer Schipper. -
Voor het gehele artikel: KLIK HIER

Dit zijn de gegevens die bekend zijn bij de Burgelijke Stand:
Leendert Schipper was 58 jaar, zoon van Christiaan Schipper en getrouwd met Janneke van de Heuvel. Zijn beroep was schipper, overleden 17-03-1945, 18.00 uur in het huis Vijzelstraat 24, het Snouck van Loosen Ziekenhuis. Het bombardement was 15 maart. Het artikel in de Schuttevaer verhaalt dat dhr. Schipper nog maar enkele uren heeft geleefd maar de overlijdensacte zegt ook 17 maart.

Nu deze feitelijke gegevens boven water zijn gekomen, zou het dus gerechtvaardigd zijn een extra naam toe te voegen op de herinnerings plaquette (in 2022 is dit dan ook gebeurd).

Het was niet de eerste keer dat de ’Vertrouwen’ onder vuur kwam. In oktober 1944 vertrok het motorschip ’Vertrouwen’ van Goes naar Brouwershaven met een lading betonnen palen en met de gehele familie aan boord. Tussen Bruinisse en Brouwershaven werd de ’Vertrouwen’ twee maal aangevallen door Engelse jagers. De schade was aanzienlijk. Een sleepboot bracht het motorschip naar Brouwershaven maar de gereedstaande ambulance en dokter hoefden toen gelukkig niet in actie te komen. De schade werd later hersteld in Leiden.

Tegen het einde van de oorlog werd Ortscommandant Preusz vervangen door de fanatiekere Bär. Deze vond de achterstallige werkzaamheden op het bureau van Preusz. Hij ging gelijk aan het werk. Als eerste werd de illegale drukkerij voor ‘De Klaroen der Bevrijding’ aangepakt. Deze was gehuisvest bij Keesman in de Westerstraat. Op 25 april, 1945 werd een inval gedaan in het huis van Keesman. Op de bonkende dreunen deed Sam Keesman zijn verloofde Gré open. De Duitsers doorzochten de woning, maar buiten twee illegale blaadjes werd niets gevonden. Leo Fluitman, een broer van Flip, die er logeerde, werd hardhandig aangepakt door een Hollandse SS ‘er. Sam Keesman vluchtte daarop de tuin in. Hier stonden ook Duitse soldaten, maar ze schoten niet op de voort rennende Keesman. Even later klonken toch enkele schoten, het was Bär zelf die het vuur opende. Keesman werd in beide benen getroffen en belandde in het ziekenhuis. Leo Fluitman en de vader van Keesman werden voor enkele dagen vastgezet in het hoofdkwartier van de Duitsers, de oude huishoudschool. Tien dagen later kwamen de Canadezen Enkhuizen binnen en werden verwelkomt door Keesman in een rolstoel.

Voor veel Enkhuizers moeten de laag vliegende Geallieerde bommenwerpers die na 29 april over Enkhuizen trokken de rillingen gegeven hebben. Maar ditmaal brachten ze geen bommen, maar waren deze bommenwerpers betrokken bij de zogenaamde Manna vluchten. Ze brachten voedsel naar de hongerlijdende bevolking van Holland. Op 5 mei, 1945, gaven de Duitsers zich over, maar de Manna vluchten gingen nog door tot 8 mei.

De vernielde huizen rond de haven van Enkhuizen werden weer gerepareerd en herbouwd. Tegenwoordig herinnert weinig meer aan de actie van de Geallieerde vliegers. Met wat moeite zijn nog wat scherfgaten te vinden in de Drommedaris.

**Jan Reitsma, geboren in Rotterdam, had zich in 1942 in Enkhuizen gevestigd als huisarts. Zijn eerste daad van verzet was dat hij weigerde zich aan te sluiten bij de 'Artsenkamer', de artsenorganisatie van de Duitse bezetter. Onder de schuilnaam 'Carel', had hij geschreven: 'Geen Nederlandse arts die zichzelf respecteert zal zich vrijwillig aan deze maatregel onderwerpen'.
Reitsma was aangesloten bij de Landelijke Ondergrondse (LO) waar hij later ook leider werd. Toen de Duitsers capituleerden, in mei 1945, zat Reitsma als vertegenwoordiger van de LO in het bestuur van de stad, in afwachting van de Canadezen. Na de oorlog bleef Reitsma nog jarenlang huisarts aan het Spaansleger. Op 22 februari 1991 overleed deze bedeesde verzetsman.

Jan Foeke Reitsma

Er is geen straat naar Reitsma vernoemd, daarom stel ik voor dat de gemeente Enkhuizen de rotonde, op het kruispunt Meester Fluitmanstraat-Piet Smitstraat met de Asterstraat-Oosterdijk, voortaan de 'Dokter Reitsma Rotonde' gaat noemen,...

VROEG HET VERZET OM HET BOMBARDEMENT?

Op zaterdag 25 februari 2017 verscheen een artikel in het Noord-Hollands Dagblad over een achttal vergeten verzetsmensen uit Enkhuizen (waaronder bovengenoemde huisarts Jan Reitsma). Ook werd er in dit artikel, van Paul Gutter, aandacht besteed aan de koerierster Hinke Selst. Geboren als Heenke Antje Selst in 1923 werd ze in 1943 verliefd op de, in Enkhuizen ondergedoken, Groninger student Dirk Wierenga.

Hinke Selst

Hinke Selst rolde via Wierenga in het verzet en werd koerier van onder andere 'Trouw' en de lokale verzetskrantjes 'De Klaroen der Bevrijding' en 'Eendraght Maeckt Maght'. 14 oktober 1943 werd Dirk Wierenga opgepakt en verdween achter de tralies. Ze bezocht Dirk verschillende malen in de gevangenis, het Oranjehotel, van Scheveningen. Ze reed dan met de trein, samen met de vrouw van Anton (Tom) Kranenburg, die daar ook gevangen zat, naar Scheveningen. De toemalige vrouw van Kranenburg, Klaasje, vertelde later dat Hinke eindeloos zat te huilen tijdens deze tochten. Soms waren deze tochten vergeefs, want dan werd hen geweigerd de mannen te mogen bezoeken. Een half jaar na zijn arrestatie ontving Selst een telegram: Dirk was doodgeschoten,... Het vonnis was voltrokken op de Waalsdorper Vlakte waar Dirk, samen met Tom Kranenburg, op 20 mei 1944 werd gefusilleerd.

Ondanks het grote verlies van haar eerste grote liefde, zette Hinke Selst haar verzetswerk voort. Ze was betrokken bij het verplaatsen van afgeworpen wapens bij Venhuizen, en het verzenden van geheime boodschappen aan Londen. Eén van deze geheime boodschappen zou zijn geweest, aldus het artikel, was de berichtgevening aan Londen dat er in de haven van Enkhuizen Duitse schepen lagen en er werd verzocht (onduidelijk door wie) om deze te bombarderen. Op 15 maart 1945 werd aan dit 'verzoek' gehoor gegeven (met voorgaand resultaat). Vanwege het grote aantal slachtoffers had Hinke Selst het er later erg moeilijk mee. Ze werd na oorlog verpleegkundige en trouwde tweemaal. In 2013 overleed Hinke Selst.

In hoeverre bovenstaande strookt met de feiten is waarschijnlijk nooit meer te achterhalen. In mijn ogen was het voor de Poolse Spitfires een 'target of opportunity', oftewel, puur toeval dat men Enkhuizen als doelwit koos. Op de volgende pagina staat een stukje uit het 'after action report' aangaande de aanval op de haven van Enkhuizen. Het wordt niet duidelijk gemaakt of dit een bewuste actie was welke uit een opdracht afkomstig was. Tijdens de gehele oorlogsperiode lagen met grote regelmaat Duitse vaartuigen in de havens van Enkhuizen, dus dat aan het einde van de oorlog nog om een bombardement werd gevraagd lijkt een overbodig en gevaarlijk verzoek.

Voor deze pagina werd onder andere gebruik gemaakt van artikelen uit het Noord-Hollands Dagblad (NHD) van de hand van L. Blank, E. Molenaar en Hans Nauta. En van het artikel van Paul Gutter in het NHD van 25-02-2017. Ook werd gebruik gemaakt van het artikel van H.A. Postma in de 'Steevast 1995', van de Stichting Oud Enkhuizen. Tevens gaat een bedankje naar Jochem Kornalijnslijper die mij meer gegevens verschafte over Albert Mordhorst en Leendert Schipper, het vergeten 24ste slachtoffer. Ook werd https://www.amsterdam.nl/stadsarchief/genealogie/ geraadpleegd.
Verder werd dankbaar gebruik gemaakt van foto's beschikbaar gesteld door Jacco Stavenuiter.

Een aparte vermelding verdient Koen Marijt die veel gegevens vond, over de daadwerkelijke aanval door het 308 Squadron op 15 maart 1945 op Enkhuizen, in The National Archives in Londen, collectie AIR 27 Air Ministry and successors: Operations Record Books, Squadrons.

KLIK HIERONDER OM NAAR DE
VOLGENDE PAGINA TE GAAN,
VOOR IETS MEER OVER HET
NO. 308 (CITY OF KRAKÓW) SQUADRON