Ik waarschuw de lezer op voorhand,… onderstaande bevat ‘spoilers’, die delen van het filmverhaal kunnen verraden. Na een introductie tekst wordt de kijker op de hoogte gebracht dat er meer dan 2 miljoen mijnen achtergebleven zijn na de Duitse bezetting, een aantal dat ik verder niet in andere literatuur terug kan vinden (de meeste bronnen spreken van 1,5 miljoen).

De film opent met beelden van terug marcherende Duitse troepen richting ‘die Heimat’. Er rijdt een Jeep het beeld in met achter het stuur de leidende figuur die we de rest van de film als opzichter zullen zien van de kleine groep van Duitse mijnenruimers. Het is Sergeant Carl Leopold Rasmussen waarvan we gedurende de gehele film geen verdere achtergrond informatie krijgen. We moeten het zelf opmaken, bijvoorbeeld aan de hand van zijn uniform. Rasmussen is Deens van geboorte, maar draagt de insignes van de Britse paratroepers, we zien de blauwe streep met de tekst ‘Parachute Regiment’ aan de bovenkant van zijn mouw, met daaronder het insigne van de 1st en 6th Britse Airborne Divisions, het vliegende paard ‘Pegasus’. We moeten er dus naar gissen, maar Rasmussen is waarschijnlijk een gevluchte Deen, een Engelandvaarder, die na de inval door de Duitsers zich aanmeldde bij het Britse leger, en vervolgens bij een regiment paratroepers werd ondergebracht. Zijn bikkelharde aanpak kan wijzen op een verleden van oorlogshandelingen waar hij excessen door Duitse troepen is tegen gekomen, en zijn haat jegens hen niet onder stoelen en banken schuift,...

Rasmussen praat een vlotte babbel Duits, net als de Deens officier luitenant Ebbe Jensen (Mikkel Boe Følsgaard) die wellicht de Duitsers nog meer haat dan Rasmussen. De oorlog is voorbij, maar nog steeds moeten deze Denen de Duitsers in hun eigen taal te woord staan, frustraties alom dus. Lt. Jensen moet de jonge Duitsers uitleggen hoe de mijnen onschadelijk moeten worden gemaakt. Hierbij doet hij nog een schepje bovenop het aantal mijnen, hij spreekt over 2,2 miljoen mijnen in Denemarken, waarmee Denemarken de meeste mijnen van Europa in de grond zou hebben. De scènes waar de jongens oefenen op het ruimen van mijnen, was op het militaire training centrum 'Oksbøl'. Het verhaal gaat dat tijdens deze training daadwerkelijk een scherpe mijn werd gevonden uit de oorlog. Deze werd door de professionele explosieven opruimdienst onschadelijk gemaakt.

De leider van de groep is Feldwebel Helmut Morbach (Joel Basman, 24 jaar tijdens het filmen). Toch lijkt hij deze rol niet naar zijn hand te (willen) zetten. Als Helmut besluit dat hij gaat vluchten neemt de jonge Duitser Sebastian Schumann (Louis Hofmann, op 3 juni 2014 was hij net 17 jaar geworden) het heft in handen. Hij geeft opdracht om Helmut vast te binden. Sebastian wordt de woordvoerder tussen de groep en Rasmussen, waarbij hij zonder echt arrogant te worden, toch een dwingende factor is tegen 'Feldwebel' Rasmussen en zijn eigen mening geeft. Langzaam zien we Sebastian sterker worden in de rol die hij zichzelf heeft opgelegd. In sommige scènes komt het ietwat geforceerd over, de interactie tussen Sebastian en Rasmussen. Eén scène lijkt er vooral bijgesleept om iets te kunnen vertellen over de jonge Sebastian die met een kruisje om zijn nek op een duin over zee kijkt. Rasmussen komt naast hem zitten en Sebastian biedt hem het kruisje aan dat hij van zijn vader heeft ontvangen. Als Rasmussen vraagt of hij weet of zijn vader nog leeft, weet Sebastian dit niet. En tot slot barsten beiden in lachen uit om een grap die Sebastian met Rasmussen durft uit te halen,...

De twee jongste Duitsers in het team zijn de tweeling Ernst en Werner Lessner, respectievelijk een rol van Oskar en Emil Belton (15 jaar tijdens de opnames voor 'Under Sandet'). De twee broertjes steunen elkaar en doen niet voor elkaar onder. Werner besluit contact te maken met het buurmeisje Elisabeth als hij ziet dat zij een homp brood heeft, en Ernst komt voor Werner op als deze ziek is. Werner zal later in het verhaal een dramatische rol spelen. Zo jong als deze mannetjes zijn, ze zetten een zeer geloofwaardige rol neer, ze schikken zich in de ellende, houden hun hoofd recht, en durven zelfs toekomst plannen te maken en te helpen in de wederopbouw van het plat gebombardeerde Duitsland. Als Ludwig Haffke (Oskar Bökelmann, 17 jaar) verteld dat als hij terug komt in Duitsland, eerst gaat zuipen en een meisje gaat versieren, vraagt Ernst waarom hij niet eerst naar zijn ouders gaat,… De tweeling is lastig te onderscheiden, wie wie is. Ernst is te herkennen aan het overhemd onder het iets lichtere uniform en lichtere pet. Werner heeft een grover uniform en iets donkerder pet en meer knopen op het uniform.

Sergeant Rasmussen zijn enige vriend is zijn hond Otto ('gespeeld' door Suri). Maar langzaam aan ontdooit Rasmussen en lijkt zelfs sympathie voor de jongens te krijgen. Hij noemt de jongens trouwens vanaf het begin bij hun voornaam. De jongens krijgen de eerste dagen niets te eten, want ‘het Deense volk gaat voor in het verstrekken van voedsel’. Als Feldwebel Morbach voedsel steelt bij de buurvrouw en de jongens er ziek van worden, besluit Rasmussen om brood en knolrapen te halen. Tussen het mijnen ruimen door wordt er zelfs door Rasmussen een spelletje voetbal georganiseerd. De kritiek na het uitkomen van ‘Under Sandet’ was dat er toch wel doorzichtige clichés in de film zaten. Nu ontkom je niet aan clichés in speelfilms, alles is al een keer gefilmd, zeker in oorlogsfilms. Toch heeft Zandvliet geprobeerd het onopgesmukt te vertellen, en zoveel mogelijk de clichés te vermijden. Het is zelf zo, dat je bepaalde clichés juist verwacht, en die zitten er dan niet in,...

Wat wel in de film voorkomt, zijn de grote gaten in het script. We zien dat de jongens tweemaal voedsel verstrekt krijgen, terwijl ze drie maanden in de duinen moesten werken om hun toegewezen sector van 45.000 mijnen te ruimen. De lichamelijke verzorging van de jongens is onderbelicht, eenmaal worden ze met een waterslang afgespoeld. De jongste Duitsers hoefden zich nog niet te scheren, maar bijvoorbeeld Helmut Morbach, een man van 24 jaar, had beslist baardgroei. Maar nergens is een scheermes te zien, maar wel een glad gezicht. Ook haarknippen wordt niet getoond, maar ze blijven in drie maanden tijd kort haar houden. Het was een mogelijkheid geweest iets meer over deze jongens te weten te komen. We kunnen er van uitgaan dat de jongens minimaal ingezet zijn in de laatste fase van de oorlog, en wellicht zijn de oudere jongens lid geweest van de Hitlerjugend. Nu blijft het gissen, en krijgen we sympathie voor de jongens, maar wat hebben ze 'uitgevreten' in het Duitse uniform. Het had meerwaarde kunnen brengen in de film, maar had ook een valkuil kunnen worden van sentimenten.

Werner knoopt een praatje aan met Elisabeth, de dochter van Karin,...
twee kinderen, maar wat heeft Werner op zijn kerfstok staan?

Er zitten opvallend weinig fouten in de film. De aankleding is prima, de stranden liggen vol met ontelbare mijnen, prikkeldraad en andere hindernissen. De verschillende types mijnen worden getoond, niet alleen de Tellermine en de Stockminen, maar ook de Holzmine 42 in het houten kistje, en de Springmine Si M 35. De plotselinge explosies doen je opschrikken, als er weer een mijn explodeert. De gevolgen worden bikkelhard in beeld gebracht. Maar het gebeurt ook dat er een mijn ontploft die je niet ziet, alleen hoort. De directe nasleep van zo'n explosie zet het verhaal weer op z'n kop, iedereen is weer op scherp, een timide groep die een mijn niet heeft gevonden, en een Rasmussen die weer zijn oude vertrouwde haatdrager wordt.

Ludwig Haffke (Oskar Bökelmann) verwijdert een ontsteking, Sebastian kijkt gespannen toe

Er zijn enkele oude vrachtwagens gebruikt om de jongens in te vervoeren en Rasmussen rijdt in een Jeep rond. En daar zit misschien de enige 'fout' in,... na ongeveer één uur en een kwartier in de film zien we een vogelperspectief shot van Rasmussen in zijn Jeep over een weg rijden van links naar recht, terug onderweg naar de jongens,... het beeld blijkt in spiegelbeeld, Rasmussen zit rechts 'achter het stuur' in de Jeep. Alle Jeeps die in de oorlog geproduceerd zijn hadden hun stuur links. Dit zal gedaan zijn vanwege dat als Rasmussen naar het hoofdkwartier ging, hij altijd van rechts naar links reed, en andersom terug van links naar rechts, er was dus een shot tekort geschoten. En de buurvrouw Karin heeft maar een kleine garderobe, we zien haar alleen in een blauw tenue gedurende de film. En wat is haar achtergrond? Is zij oorlogsweduwe, gescheiden, een alleen staande moeder? We weten alleen dat ze de Duitse jonges haat, en het liefst dood ziet.

De laatste scènes laat de kijker met vragen achter, bijvoorbeeld; is de laatste actie die Rasmussen doet, ééntje geweest die hem voor de krijgsraad heeft gebracht? We zullen het nooit weten, want na 1 uur en 40 minuten is de film afgelopen,...

De posters voor de 'Under Sandet' en 'Land of Mine'
(let op het schedeltje in het oog,...)
(Klik voor vergroting)

In deze tijd van megaproducties zoals we die uit Hollywood kennen, waar een beetje film al snel 100 miljoen dollar kost, dan is ‘Under Sandet’ een zeer kleine productie die slechts 35,500,000 Deense kronen (4,75 miljoen euro) kostte. De kracht van de film is het internationale karakter. Het is een Deens en Duitse productie, met Duitse acteurs in de Duitse rollen en de Denen door Denen gespeeld, en alles in de eigen taal. De film ging in première op 10 september 2015 tijdens het filmfestival van Toronto. Internationaal ging de film onder de titel ‘Land of Mine’ de bioscopen in. De kritieken waren allemaal lovend over deze zwarte bladzijde van het naoorlogse Denemarken. In Deense bioscopen zelf ging de film pas op donderdag 3 december 2015 in première, en er werden voor deze première 32.000 kaartjes verkocht! Het publiek was al ‘warm’ gemaakt door de media die repten over hoe de Duitse jonge gevangen gebruikt waren door de Deense autoriteiten om de mijnen te ruimen waarbij dus zoveel slachtoffers waren gevallen, maar dat het in de jaren erna ‘vergeten was, ‘zand erover’,… ‘Under Sandet’.

Louis Hofmann, Martin Zandvliet, en Roland Møller
met de Deense filmprijs, de Bodil (Foto: Mogens Flindt)

'Under Sandet' viel regelmatig wereldwijd in de prijzen, waaronder een Oscar nominatie in 2017 voor Beste Buitenlandse Film, maar helaas niet won (dat was 'The Salesman' uit Iran). De Deense filmkritieken 'Bodil', gaven prijzen voor Beste film, Beste acteur, Roland Møller en Beste bijrol, Louis Hofmann. Ook in Nederland viel de film in goede aarde, tijdens het IFF Rotterdam kreeg Zandvliet de Publieksprijs als beste regisseur. Tevens mocht de regisseur een Movie Zone Award ontvangen in Rotterdam. Tijdens een ander prijzengala in Denemarken, de Deense Film Academie met de 'Robert', waren er naast een Robert voor Martin Zandvliet (beste script, beste regie, beste film), een Robert voor cameravrouw Hjelm, en een Robert voor de montage. Verder waren er nominaties voor de make-up, kostuum, geluid, originele muziek, de algehele productie en voor de acteurs Roland Møller en Mikkel Boe Følsgaard.

Martin Zandvliet, won een hele ris Robert's voor 'Under Sandet' bij DFA

Sommigen vergelijken 'Under Sandet' met een andere film over het ruimen van mijnen, 'The Hurt Locker', maar dat is van een gehele andere orde, met een Hollywood budget, en dat gaat over professionele explosieve opruiming diensten die Improvised Explosive Device (IED) onschadelijk maken. Maar diegenen die deze vergelijken, roepen allemaal 'Under Sandet' uit tot winnaar. Naar mijn mening is dat 'Under Sandet' eerder raakvlakken vertoont met de Duitse speelfilm 'Die Brücke' uit 1959. Jonge Duitsers moeten, in deze film, aan het einde van de oorlog uit de schoolbanken het uniform in en een 'zeer belangrijke' brug verdedigen tegen de oprukkende Amerikanen. Ook dit was een oprechte anti-oorlogsfilm.

---

Voor een deel van het interview, inclusief fragmenten uit 'Under Sandet',
klik op bovenstaande foto van Martin Zandvliet Met dank aan Gerhard Busch en VPRO

Naar aanleiding van de film ‘Under Sandet’ nam Gerhard Busch op 29 maart 2016 voor de VPRO een interview af met Martin Zandvliet. Hij stelt onder andere de vraag, naar aanleiding van het vinden van een echte landmijn bij Varde waar de jongens ruimen voor de speelfilm, of de jongens tijdens de opnames gevaar hebben gelopen (‘Welnee. Het leger was de hele tijd aanwezig en lette op ons’) en of deze vondst iets veranderde bij de jonge niet-professionele acteurs:

Zag u in hun houding en gedrag dat er iets bij de jongens veranderd was?
‘Dat zag ik al toen we op die locatie aankwamen. Dit stukje kust was een plek waar het zich allemaal echt had afgespeeld. Dat doet toch iets met je. Ze begrepen zo beter hoe hun landgenoten zich daar toen gevoeld moeten hebben. Tijdens de opnamen lagen ze daar de hele dag naar mijnen te prikken. Het werd hún stukje zand, dat ze schoon moesten maken.’

De meeste jongens worden gespeeld door niet-professionele acteurs. Was het niet traumatiserend voor ze om te horen wat leeftijdgenoten van hen al die jaren eerder hebben meegemaakt?
‘Volgens mij niet. Ze vonden het volgens mij wel interessant allemaal. En jongens blijven jongens. ’s Avonds gingen ze het dorp in om lol te maken.’

Hield u er überhaupt rekening mee dat ze er door van slag zouden kunnen raken?
‘Nee. Eerlijk gezegd niet. Ik heb de jongens nu al regelmatig op festivals over hun ervaringen horen vertellen en nog nooit gehoord dat ze er last van hebben gehad. Ze hebben natuurlijk ook al veel over de oorlog op school gehoord. Er is inmiddels zoveel afstand. Misschien zijn ze wel de eerste generatie die bevrijd is van al die schuld. Ik zou het ze gunnen. Al zullen ook zij waarschijnlijk nog steeds de Hitlergroet krijgen als ze in Denemarken een kroeg binnen wandelen.’

---

Bovenstaande laatste zin is best verontrustend, dat in Denemarken nog steeds
Duitsers met een Hitlergroet ‘welkom’ worden geheten in een café,…

'HET ZIT EROP,...! WE ZIJN KLAAR!'

Tot zover de pagina's over een deel van de bunker complexen van Denemarken en de speelfilm 'Under Sandet' ('land of Mine'). Het verhaal is verre van compleet, er zijn nog verschillende grote complexen in Denemarken die aandacht verdienen, maar die nog niet door mij zijn bezocht. Zoals de grote complexen in de regio Blåvand, de batterijen van Løkken en Skagen. Ook staat Frederikshavn nog op het verlanglijstje waar in het Bangsbo Fort Bunkermuseum zeventig bunkers zijn geconserveerd, met onder andere drie originele 15cm kanonnen die geplaats zijn in M 272 kazematten.

Bronnen: - Die Regelbauten des Heeres im Atalantikwall - (1999), Harry Lippmann, (uit de serie: Deutsches Atlantik Wall Archive). - Festung Hanstholm - (2016), Bent Bågøe Anthonisen. - Der Atlantikwall von Nymindegab bis Thyborøn - (2014), Bent Bågøe Anthonisen. - Atlantic Wall - (2014), Alain Durrieu, Luc et Marc Braeuer en Sébastian Hervouet. - Hitlers Atlantikwall - (2017), George Forty,Leo Marriot en Simon Forty. VPRO interview Gerhard Busch met regisseur Zandvliet (2016),
website: https://bunkermuseumhanstholm.dk over het Bunkermuseum Hanstholm, website www.bunkersite.com, website: https://danmarkshistorien.dk, website: https://www.imdb.com (Under Sandet), webblog: thepipeline.info (over het lichten van wrakresten voor de kust van Jutland), website: www.missing-lynx.com (over het mijnenruimen in Oksbøl)

Een speciale dank aan Jørgen Lumbye en zijn geweldige website
over de Vesting Hanstholm en omgeving (geheel in het Deens).

GA TERUG

---